خلاق بودن را یاد دهیم
كودكان امروز لازم است بزرگسالانی خلاق و مبتكر باشند؛ زیرا جهان به سرعت در حال تغییر و دگرگونی است و آنان نیاز دارند برای رویارویی با مشكلات و فائق‌آمدن بر آنها خلاقانه فكر و عمل كردن را بیاموزند.
خلاقیت، ابتكار و نوآوری مرحله‌ای از رشد عقلی است كه می‌تواند منجر به ساخت و ایجاد موقعیتی برای راحت‌تر زیستن شود. برای خلاق بودن نیاز به داشتن هوش و ذكاوت بالا نیست. به عبارت دیگر یك فرد خلاق الزاما فردی باهوش نیست بلكه تنها با استفاده از تجربه، آزمایش و البته كنجكاوی و بررسی درباره پدیده‌های محیطی‌اش قوه خلاقیت و ابتكار خود را متجلی می‌سازد. كودكان ذاتا خلاق هستند به شرط آنكه بتوانیم شرایط و موقعیتی برایشان فراهم آوریم. كودكان تخیلات، ایده‌ها و افكار خود را با به‌كار گرفتن روش‌های گوناگون و خاص خود بیان می‌كنند.
خلاقیت، ابتكار و نوآوری مرحله‌ای از رشد عقلی است كه می‌تواند منجر به ساخت و ایجاد موقعیتی برای راحت‌تر زیستن شود. برای خلاق بودن نیاز به داشتن هوش و ذكاوت بالا نیست. به عبارت دیگر یك فرد خلاق الزاما فردی باهوش نیست بلكه تنها با استفاده از تجربه، آزمایش و البته كنجكاوی و بررسی درباره پدیده‌های محیطی‌اش قوه خلاقیت و ابتكار خود را متجلی می‌سازد. كودكان ذاتا خلاق هستند به شرط آنكه بتوانیم شرایط و موقعیتی برایشان فراهم آوریم. كودكان تخیلات، ایده‌ها و افكار خود را با به‌كار گرفتن روش‌های گوناگون و خاص خود بیان می‌كنند.
آنها نقاشی می‌كنند، داستان می‌نویسند، نقش بازی می‌كنند، یك قطعه موسیقی می‌سازند، كاردستی درست می‌كنند، مسئله حل می‌كنند و…. كودكان برای ارائه كارهای خلاقانه خود نیازمند ایده‌ها و اطلاعات خامی هستند كه با تركیب كردن آنها بتوانند قوه ابتكار و نوآوری‌شان را نمایش دهند. كتاب، بازی‌ها گوناگون، لوازم و مواد خام اولیه، نوارهای موسیقی همگی می‌توانند انگیزه و عاملی برای احیا و بروز خلاقیت هنری- علمی بچه‌ها باشند. اسباب‌بازی‌ها و وسایلی كه ساخته فكر بزرگسالان هستند هیچ‌گاه نمی‌توانند خلاقیت كودك را برانگیزند. تجاربی كه كودكان در سال‌های اولیه رشدشان از محیط كسب می‌كنند اندوخته‌ای برای تفكر خلاقانه آنان به حساب می‌آید. هرقدر این دانسته‌ها و اطلاعات بیشتر و متنوع‌تر باشند پیش‌زمینه بهتری برای پرورش و بروز خلاقیت در خود ذخیره خواهند كرد.
مك‌كنیان در تعریف خلاقیت می‌نویسد: «خلاقیت عبارت است از حل مسئله به نحوی كه ماهیتی بدیع و نو داشته باشد.» ویلیامز می‌نویسد: «خلاقیت مهارتی است كه می‌تواند اطلاعات پراكنده را به هم پیوند دهد عوامل جدید اطلاعاتی را در شكل تازه‌ای تركیب كند و تجارب گذشته را با اطلاعات جدید برای ایجاد پاسخ‌های منحصر به فرد و غیرمتعارف مرتبط می‌سازد.»
*عوامل ایجاد خلاقیت در كودكان
۱ – داشتن استقلال و حق انتخاب
تحقیقات نشان داده دانش‌آموزانی كه استقلال بیشتری در تصمیم‌گیری دارند و به آنان حق انتخاب داده می‌شود از انگیزه درونی بیشتری برای انجام كار برخوردارند و پیشرفت خلاقیت در آنان قابل ملاحظه است.
تحقیقات نشان داده دانش‌آموزانی كه استقلال بیشتری در تصمیم‌گیری دارند و به آنان حق انتخاب داده می‌شود از انگیزه درونی بیشتری برای انجام كار برخوردارند و پیشرفت خلاقیت در آنان قابل ملاحظه است.
۲ – پاداش
اگرچه روان‌شناسان و خصوصا رفتارگرایان، پاداش را عاملی مهم برای تقویت رفتار می‌دانند اما اگر این پاداش‌ها به درستی و در جای خود اعمال نشود نه‌تنها تاثیری مثبت ندارد بلكه خود عاملی برای از بین بردن خلاقیت خواهد بود.
اگرچه روان‌شناسان و خصوصا رفتارگرایان، پاداش را عاملی مهم برای تقویت رفتار می‌دانند اما اگر این پاداش‌ها به درستی و در جای خود اعمال نشود نه‌تنها تاثیری مثبت ندارد بلكه خود عاملی برای از بین بردن خلاقیت خواهد بود.
۳ – تعریف و ستایش
كودكانی به طور مداوم از طرف خانواده یا معلمان مورد تعریف و تشویق قرار می‌گیرند كه فقط كارهایی را انجام دهند كه مورد توجه والدین یا معلمان آنهاست. آنها یاد می‌گیرند كه در زندگی آینده به جای خلاقیت و ابتكار، خود را با شرایط سازگار كنند و تنها به دنبال اموری باشند كه تعریف و ستایش دیگران را به ارمغان آورد.
كودكانی به طور مداوم از طرف خانواده یا معلمان مورد تعریف و تشویق قرار می‌گیرند كه فقط كارهایی را انجام دهند كه مورد توجه والدین یا معلمان آنهاست. آنها یاد می‌گیرند كه در زندگی آینده به جای خلاقیت و ابتكار، خود را با شرایط سازگار كنند و تنها به دنبال اموری باشند كه تعریف و ستایش دیگران را به ارمغان آورد.
۴ – ایجاد فرصت برای كسب بینش و كشف مجهولات
یكی از مهم‌ترین راه‌ها برای ایجاد خلاقیت كودكان فرصت‌دادن به آنها برای پاسخگویی، كسب بینش و كشف مجهولات است. هیچ كودكی در جهان به كمك آنچه می‌شنود و به یاری آنچه می‌بیند پیشرفت نمی‌كند؛ پیشرفت وی به آنچه انجام می‌دهد بستگی دارد.
یكی از مهم‌ترین راه‌ها برای ایجاد خلاقیت كودكان فرصت‌دادن به آنها برای پاسخگویی، كسب بینش و كشف مجهولات است. هیچ كودكی در جهان به كمك آنچه می‌شنود و به یاری آنچه می‌بیند پیشرفت نمی‌كند؛ پیشرفت وی به آنچه انجام می‌دهد بستگی دارد.
*راه‌های پرورشی و رشد خلاقیت در كودكان
۱ – احترام به سؤالات عادی و غیرعادی كودكان
برای ارضای كنجكاوی كودك هیچ‌چیز مثل دادن جواب‌های مناسب و صحیح به سؤالات او نیست. سؤال در واقع انعكاسی از مغز تشنه‌ای است كه می‌خواهد با دریافت جواب از فردی كه بهتر از او می‌داند خود را سیراب كند. اگر چه احتیاج باید فوراً برآورده شود ولی كمی مكث بین سؤال و جواب غالبا می‌تواند افكار و ایده‌های مفیدی برای مباحثه به بار آورد و ارائه جواب هم بستگی به پیچیدگی سؤال دارد. گاهی اوقات بهتر است به او بگوییم سعی كند جواب سؤالش را خودش پیش‌بینی كند و او را راهنمایی كنیم تا آن پیش‌بینی را اگر چه غلط هم باشد برمبنای مشاهدات و تجربیات خود تجزیه و تحلیل كند.
برای ارضای كنجكاوی كودك هیچ‌چیز مثل دادن جواب‌های مناسب و صحیح به سؤالات او نیست. سؤال در واقع انعكاسی از مغز تشنه‌ای است كه می‌خواهد با دریافت جواب از فردی كه بهتر از او می‌داند خود را سیراب كند. اگر چه احتیاج باید فوراً برآورده شود ولی كمی مكث بین سؤال و جواب غالبا می‌تواند افكار و ایده‌های مفیدی برای مباحثه به بار آورد و ارائه جواب هم بستگی به پیچیدگی سؤال دارد. گاهی اوقات بهتر است به او بگوییم سعی كند جواب سؤالش را خودش پیش‌بینی كند و او را راهنمایی كنیم تا آن پیش‌بینی را اگر چه غلط هم باشد برمبنای مشاهدات و تجربیات خود تجزیه و تحلیل كند.
۲ – به كودكان نشان دهیم عقاید آنان با ارزش است
لازم است والدین و مربیان نه‌تنها درباره امور و مسائلی كه مربوط به كودك می‌شود بلكه همچنین درباره مسائل و امور خانه و مدرسه كه دخالت كودك در آنها شایسته است از او نظر بخواهند و عقاید او را هم مثل عقاید بزرگترها در حضور خود كودك به بحث و گفت‌وگو بگذارند.
لازم است والدین و مربیان نه‌تنها درباره امور و مسائلی كه مربوط به كودك می‌شود بلكه همچنین درباره مسائل و امور خانه و مدرسه كه دخالت كودك در آنها شایسته است از او نظر بخواهند و عقاید او را هم مثل عقاید بزرگترها در حضور خود كودك به بحث و گفت‌وگو بگذارند.
۳ – تدارك فرصت‌های مناسب برای یادگیری مبتكرانه و قدردانی از این نوع یادگیری‌ها
یكی از مشخصات انسان خلاق این است كه توانایی‌اش را خودش به كار می‌اندازد. كنجكاوی كودك به كشف مطالب نشان می‌دهد كه در یادگیری تقریبا همیشه كودكان پیش‌قدم هستند. والدین و مربیان به كودكان اجازه دهند كه گاهی اوقات مطابق ذوق و سلیقه خودشان ایثار را كشف كنند. كودك باید در یادگیری‌های شخصی و ابتكار خود تشویق و هدایت شود بدون اینكه از خطاهای او چشم‌پوشی شود.
یكی از مشخصات انسان خلاق این است كه توانایی‌اش را خودش به كار می‌اندازد. كنجكاوی كودك به كشف مطالب نشان می‌دهد كه در یادگیری تقریبا همیشه كودكان پیش‌قدم هستند. والدین و مربیان به كودكان اجازه دهند كه گاهی اوقات مطابق ذوق و سلیقه خودشان ایثار را كشف كنند. كودك باید در یادگیری‌های شخصی و ابتكار خود تشویق و هدایت شود بدون اینكه از خطاهای او چشم‌پوشی شود.
*عوامل آسیب‌زا در خلاقیت
عوامل آسیب‌زا در خلاقیت دغدغه‌هایی برای متولیان نظام تعلیم و تربیت در سطح جامعه به وجود آورده است و تهدیدی جدی برای شكوفا شدن استعدادها و توانمندی‌های كودكان محسوب می‌شود. عوامل آسیب‌زای خلاقیت را می‌توان به دو دسته تقسیم كرد:
عوامل آسیب‌زا در خلاقیت دغدغه‌هایی برای متولیان نظام تعلیم و تربیت در سطح جامعه به وجود آورده است و تهدیدی جدی برای شكوفا شدن استعدادها و توانمندی‌های كودكان محسوب می‌شود. عوامل آسیب‌زای خلاقیت را می‌توان به دو دسته تقسیم كرد:
۱ – عوامل فردی (درونی) ۲- عوامل محیطی
منظور از عوامل فردی عواملی است كه به ویژگی‌های فرد مربوط می‌شود و عوامل محیطی به موقعیت‌هایی اطلاق می‌شود كه فرد در ارتباط با دیگران دارد.
یكی از عوامل محیطی كه در ركود قوه خلاقیت كودكان تاثیر بسزایی دارد محیط خانواده است. خانواده نخستین پایگاه تربیتی كودكان است و میزان خلاقیت را می‌توان با ایجاد فضای مناسب خانوادگی افزایش داد. گاهی خانواده‌ها با ایجاد محیط مناسب خانوادگی امكان خلاقیت را افزایش می‌دهند؛ هرچند گاهی نیز خانواده‌ها با روش‌های غیركارآمدی كه برای تحقق این هدف اعمال كرده‌اند نه‌تنها نتیجه مطلوبی به دست نیاورده‌اند بلكه نتیجه معكوس به بار آمده است.
منظور از عوامل فردی عواملی است كه به ویژگی‌های فرد مربوط می‌شود و عوامل محیطی به موقعیت‌هایی اطلاق می‌شود كه فرد در ارتباط با دیگران دارد.
یكی از عوامل محیطی كه در ركود قوه خلاقیت كودكان تاثیر بسزایی دارد محیط خانواده است. خانواده نخستین پایگاه تربیتی كودكان است و میزان خلاقیت را می‌توان با ایجاد فضای مناسب خانوادگی افزایش داد. گاهی خانواده‌ها با ایجاد محیط مناسب خانوادگی امكان خلاقیت را افزایش می‌دهند؛ هرچند گاهی نیز خانواده‌ها با روش‌های غیركارآمدی كه برای تحقق این هدف اعمال كرده‌اند نه‌تنها نتیجه مطلوبی به دست نیاورده‌اند بلكه نتیجه معكوس به بار آمده است.
*راهكارها و پیشنهادها
۱ – والدین به كودكانشان احترام بگذارند و به توانمندی‌های آنان معتقد باشند.
۲ – به كودكان آزادی عمل دهند زیرا خلاقیت و ابتكار كودك غالبا در زمان‌هایی شكوفا می‌شود كه از آزادی عمل برخوردار باشد.
۳ – باید به كودكان اجازه دهند به طور خودجوش و خلاقانه به كارهای مورد علاقه خویش بپردازند.
۴ – حس اعتماد به‌نفس و خودباوری را در كودكان تقویت كنند.
۵ – كودكان را به بازی با گل تشویق كنند زیرا گل وسیله‌ای سه‌بعدی است. هنگام كار با این وسیله كودك‌آزادی خلاقانه‌تری را نسبت به وسایل دوبعدی دیگر نظیر نقاشی و طراحی به دست می‌آورد.
۶ – نباید كودكان را قربانی عادت كنند. اگر فرزندان در حل مسائل، روشی را انتخاب كنند كه فقط در یك چارچوب خاص قرار بگیرد و همیشه بخواهند طبق آن الگو پیش بروند به آن عادت كرده و بدون تفكر به حل مسائل می‌پردازند؛ بنابراین فكر خود را محدود كرده و به خلاقیت كه لازمه‌اش تفكر و تعقل است نخواهند رسید.
۱ – والدین به كودكانشان احترام بگذارند و به توانمندی‌های آنان معتقد باشند.
۲ – به كودكان آزادی عمل دهند زیرا خلاقیت و ابتكار كودك غالبا در زمان‌هایی شكوفا می‌شود كه از آزادی عمل برخوردار باشد.
۳ – باید به كودكان اجازه دهند به طور خودجوش و خلاقانه به كارهای مورد علاقه خویش بپردازند.
۴ – حس اعتماد به‌نفس و خودباوری را در كودكان تقویت كنند.
۵ – كودكان را به بازی با گل تشویق كنند زیرا گل وسیله‌ای سه‌بعدی است. هنگام كار با این وسیله كودك‌آزادی خلاقانه‌تری را نسبت به وسایل دوبعدی دیگر نظیر نقاشی و طراحی به دست می‌آورد.
۶ – نباید كودكان را قربانی عادت كنند. اگر فرزندان در حل مسائل، روشی را انتخاب كنند كه فقط در یك چارچوب خاص قرار بگیرد و همیشه بخواهند طبق آن الگو پیش بروند به آن عادت كرده و بدون تفكر به حل مسائل می‌پردازند؛ بنابراین فكر خود را محدود كرده و به خلاقیت كه لازمه‌اش تفكر و تعقل است نخواهند رسید.
*نتیجه‌گیری
یك فرد بزرگسال در شرایطی می‌تواند خلاقیت را تشویق كند كه در تولید و بروز اندیشه‌های خلاق از یك چارچوب بدون ارزشیابی بهره گیرد.
فرد بزرگسال باید به كودكان اطمینان دهد كه فرصت خطر كردن در تكالیف وجود دارد و باید آنها را به كنجكاوی و جست‌وجو درباره اندیشه‌ها و حدس‌ها و ملاحظه چیزها به گونه‌ای نو وادارد.
یك فرد بزرگسال در شرایطی می‌تواند خلاقیت را تشویق كند كه در تولید و بروز اندیشه‌های خلاق از یك چارچوب بدون ارزشیابی بهره گیرد.
فرد بزرگسال باید به كودكان اطمینان دهد كه فرصت خطر كردن در تكالیف وجود دارد و باید آنها را به كنجكاوی و جست‌وجو درباره اندیشه‌ها و حدس‌ها و ملاحظه چیزها به گونه‌ای نو وادارد.